Δες το αλλιώς: Συμμάχησε με τις αποτυχίες σου για να κάνεις το βήμα μπροστά

Τι συμβαίνει στον εγκέφαλό μας όταν βιώνουμε δυσκολίες και πώς μπορούμε να τον εκπαιδεύσουμε ώστε να λειτουργεί υπέρ μας; Οι επιστήμονες βάζουν λίγο στον πάγο τις θεωρίες περί αισιοδοξίας και μας καλούν να αγκαλιάσουμε τις κακές στιγμές μας.

Κείμενο: Μαρία Πατούχα, φωτογράφιση: Andreas Sjodin

Στο κέντρο του Ζάγκρεμπ, στην Κροατία, υπάρχει ένα μουσείο με το αλλόκοτο όνομα Μουσείο Κατεστραμμένων Σχέσεων. Ο περαστικός που θα κοντοσταθεί μπροστά στην πινακίδα και θα αποφασίσει να μπει μέσα θα αντικρίσει στις προθήκες ένα πλήθος αντικειμένων-σουβενίρ διαλυμένων ερωτικών δεσμών: από γράμματα, φωτογραφίες, εσώρουχα και λούτρινα αρκουδάκια μέχρι οδοντόβουρτσες, άμμο από κοινές διακοπές, κινητά, ακόμα και ένα τσεκούρι, οτιδήποτε δηλαδή άφησε πίσω του ο ένας από τους δύο και κράτησε ο άλλος.

Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, σε μια όχι και τόσο γνωστή πόλη του Μίσιγκαν στις ΗΠΑ, λειτουργεί ένας ιδιόρρυθμος χώρος. Ένα περίεργο σουπερμάρκετ-μουσείο στα ράφια του οποίου βρίσκει κανείς από μία συσκευασία διάφορων προϊόντων. Γιατί από μία; Διότι αυτά τα προϊόντα ελάχιστες μέρες ή ελάχιστες εβδομάδες μετά το λανσάρισμά τους έλαβαν τον τίτλο της «μεγάλης αποτυχίας» και με συνοπτικές διαδικασίες αποσύρθηκαν από την αγορά. Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με μνημεία κατεστραμμένων ονείρων. Για ποιο λόγο, λοιπόν, θα έπρεπε κάποιος να τα επισκεφτεί και να χαρεί που τα βλέπει; Γιατί, σύμφωνα με τη σύγχρονη ψυχολογία, ο μοναδικός τρόπος για να κατακτήσουμε την αισιοδοξία και να οδηγηθούμε στην επιτυχία είναι να σφιχταγκαλιάσουμε τις αποτυχίες μας.

Σκέψου… στωικά
Η συμβουλή «ξέχνα όλα τα δυσάρεστα που σου έχουν συμβεί, γύρνα την πλάτη στις αποτυχίες σου και τράβα μπροστά» στα επιστημονικά εργαστήρια φαντάζει πλέον κλισέ. «Η συνεχής προσπάθειά μας να μειώσουμε ή να αγνοήσουμε όλα τα αρνητικά στοιχεία της ζωής μας -την ανασφάλεια, την αποτυχία, τη θλίψη- είναι αυτή που μας κάνει στο τέλος να νιώθουμε ανασφαλείς, αποτυχημένοι και λυπημένοι» παρατηρεί ο Όλιβερ Μπάρκεμαν, συντάκτης άρθρων κοινωνικής ψυχολογίας στην εφημερίδα Guardian και συγγραφέας του βιβλίου The Antidote: Happiness for People Who Can't Stand Positive Thinking (Το Αντίδοτο: Η ευτυχία για ανθρώπους που δεν μπορούν να αντέξουν τη θετική σκέψη, εκδ. Faber & Faber). Και υπογραμμίζει ότι οι αποτυχίες και τα αρνητικά συναισθήματα που τις ακολουθούν, όλα αυτά που προσπαθούμε μετά μανίας να αποφύγουμε, είναι εκείνα που θα μας οδηγήσουν στην ευτυχία.

Ο ίδιος πετάει στο καλάθι των αχρήστων την «κουλτούρα της θετικής σκέψης» και όλες τις εμμονές περί αισιοδοξίας που τη συνοδεύουν. Για να στηρίξει μάλιστα την άποψή του επικαλείται τις έρευνες της Γερμανίδας ψυχολόγου Γκάμπριελ Ότινγκεν. Σύμφωνα, λοιπόν, με τα πορίσματα των μελετών της, το να σπαταλάμε δέκα ώρες τη μέρα κάνοντας ζαχαρένια όνειρα για το μέλλον όχι μόνο δεν θα μας οδηγήσει στη χώρα των θαυμάτων, αλλά σταδιακά θα μας στερήσει κάθε κίνητρο να το πετύχουμε. Για τον Μπάρκεμαν, το κλειδί για να τα πάμε καλά στη ζωή μας είναι να αγκαλιάσουμε το σκοτάδι που μας περιβάλλει ξεκινώντας από εκείνη την κατάσταση του νου που οι στωικοί φιλόσοφοι ονόμαζαν «γαλήνη». «Δεν επιτυγχάνουμε τη γαλήνη κυνηγώντας ευχάριστες εμπειρίες, αλλά καλλιεργώντας μια ψύχραιμη αδιαφορία απέναντι στις καταστάσεις που μας συμβαίνουν. Και αυτό, σύμφωνα με τους στωικούς, μπορεί να γίνει μόνο αν κάποιος στρέφεται προς τα αρνητικά συναισθήματα και τις εμπειρίες, όχι για να τις αποφύγει, αλλά για να τις εξετάσει στενά» σημειώνει ο ίδιος.

Ταυτόχρονα ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η ανάλυση δυσάρεστων εμπειριών θα μας οδηγήσει σε ένα άλλο, εξίσου απελευθερωτικό συμπέρασμα: ότι επί της ουσίας κανένα γεγονός, αν εξεταστεί αποστασιοποιημένα, χωρίς την εμπλοκή των προσωπικών μας σκέψεων και πεποιθήσεων, δεν είναι θετικό ή αρνητικό. Και για να στηρίξει αυτή του τη θέση, φέρνει το παράδειγμα ενός συναδέλφου που μιλάει πολύ και μας αποσπά στην προσπάθειά μας να συγκεντρωθούμε στη δουλειά.

Ο συνάδελφος δεν είναι ενοχλητικός από μόνος του, αλλά τον καθιστά ενοχλητικό το γεγονός ότι μπαίνει εμπόδιο στην ανάγκη μας να τελειώσουμε την εργασία μας, κάτι που στα δικά μας μάτια φαντάζει σημαντικός στόχος. Ωστόσο, αν υιοθετήσουμε αυτή την... κάπως υπερβολική στωική άποψη με μέτρο, ίσως διαπιστώσουμε ότι τίποτα δεν είναι τόσο τραγικό όσο θέλουμε να πιστεύουμε.

Eίναι θέμα οπτικής
Την ίδια άποψη φαίνεται πως έχει και η Κάρολ Ντουέκ, καθηγήτρια ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ. Ήδη από την εποχή της αποφοίτησής της από το Πανεπιστήμιο του Γέιλ η ίδια επικεντρώθηκε στη μελέτη της προσωπικότητας, των κινήτρων και της ανάπτυξης διενεργώντας πειράματα που αποτέλεσαν σπουδαία πηγή γνώσης για την επιστήμη της ψυχολογίας. Η «γνωριμία» της όμως με το ευρύ κοινό έγινε το 2007, όταν εξέδωσε το Mindset: The New Psychology of Success, How we Can Learn to Fulfill our Potential (Mindset: Η νέα ψυχολογία της επιτυχίας, πώς θα μάθουμε να αξιοποιούμε τις δυνατότητές μας, εκδ. Ballantine Books). Οι κακές στιγμές, λοιπόν, βρίσκονται στην καρδιά της έρευνάς της, σε μια προσπάθεια να εξηγήσει γιατί κάποιοι ικανοί άνθρωποι συνθλίβονται από το βάρος μιας μεγάλης αποτυχίας, ενώ άλλοι, λιγότερο χαρισματικοί, τη χρησιμοποιούν ως εφαλτήριο για να φτάσουν ακόμα πιο μακριά.
Για την Ντουέκ, «η αποτυχία είναι ένα είδος πληροφορίας. Εμείς την έχουμε ονομάσει έτσι. Στην πραγματικότητα θα έπρεπε να πούμε “αυτό για το οποίο προσπάθησα δεν πήγε καλά, ξέρω όμως να βρίσκω λύσεις, θα δοκιμάσω κάτι άλλο».

Η ίδια ωστόσο μας υπενθυμίζει κάτι που μπροστά στο βάρος και την απογοήτευση κάθε κακοτοπιάς συνηθίζουμε να ξεχνάμε: ότι η πιο δύσκολη κατάσταση που βρίσκεται στο δρόμο μας μπορεί να μετατραπεί σε ένα πολύ εποικοδομητικό μάθημα. Αρκεί να έχουμε τα μάτια και τη σκέψη μας ανοικτά ώστε να μπορούμε να την αξιολογήσουμε, αλλά και να ξεκολλήσουμε από την εμμονή που έχουμε με την επιτυχία. Τα παρακάτω χαρακτηριστικά, άλλωστε, τα οποία παρατήρησε η ψυχολόγος στους μαθητές που συμμετείχαν στα πειράματά της, ισχύουν για τους πάντες. Υπάρχουν, λοιπόν, οι μαθητές (όπως οι ενήλικες) που δεν τους απασχολεί η αυτοβελτίωσή τους, το ζητούμενο είναι να μη χάνουν. Γι' αυτό και θα ασχοληθούν μόνο με δραστηριότητες που θα τους κάνουν να λάμψουν, μένοντας μακριά από εκείνες που θα βάλουν έστω και στο ελάχιστο σε τροχιά αμφισβήτησης την εικόνα τους. Από την άλλη οι μαθητές (όπως οι ενήλικες) που επιθυμούν να βελτιωθούν θα πάρουν τα ρίσκα τους, δεν θα καταρρεύσουν στο ενδεχόμενο μιας αποτυχίας, αλλά θα τη χρησιμοποιήσουν για να πάνε -έστω και ένα βήμα- παρακάτω.

Τι συμβαίνει όμως στο μυαλό των μεν και των δε; Ποιο είναι το μυστικό των δεύτερων; Και τελικά πώς μπορούμε να γίνουμε σαν κι αυτούς; Αυτό το μυστικό ήταν πάνω κάτω το πεδίο μελέτης στο οποίο η ειδικός αφιέρωσε την ερευνητική της ζωή. Για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι όλα είναι θέμα οπτικής, νοοτροπίας (mindset). Αυτοί, λοιπόν, που δεν αντέχουν την αποτυχία έχουν μια «προκαθορισμένη νοοτροπία» (fixed mindset) που σημαίνει ότι όλα είναι άσπρο-μαύρο, το 'χεις με τις σχέσεις ή δεν το 'χεις, διαθέτεις (από γεννησιμιού σου) τις ικανότητες να ανελιχθείς επαγγελματικά ή όχι. Από την άλλη, τα παιδιά και κατ'επέκταση οι ενήλικες που προσπαθούν και δεν το βάζουν κάτω στις δυσκολίες είναι εκείνοι που διαθέτουν τη νοοτροπία της εξέλιξης (growth mindset). Δεν στέκονται στο αποτέλεσμα των ενεργειών τους, αλλά στη διαδικασία που τους έφερε μέχρι εκεί.

Πως αντιδρά το σώμα μας
Οτιδήποτε γίνεται στο μυαλό και την ψυχή μας είναι μαθηματικά βέβαιο ότι θα επηρεάσει και το σώμα μας. Κάποιες φορές μάλιστα το δεύτερο είναι αυτό που θα αρχίσει να μας χτυπάει τα καμπανάκια μέχρι να συνειδητοποιήσουμε ότι κάτι δεν πάει καλά. Πιστεύουμε ότι μπορούμε να διαχειριστούμε ένα χωρισμό, μια απόλυση, ένα σοβαρό οικονομικό πρόβλημα και να συνεχίσουμε τη ζωή μας σαν να μην τρέχει τίποτα, αλλά ξαφνικά μια ασύλληπτη κούραση μας κάνει να μην μπορούμε να σηκωθούμε το πρωί από το κρεβάτι, πόνοι στις αρθρώσεις δυσκολεύουν τις κινήσεις μας, ξεχνάμε βασικές πληροφορίες για τη δουλειά μας την ώρα που είμαστε στο γραφείο. Και αν σε όλα τα παραπάνω προσθέσουμε μια κουταλιά οξυθυμίας και δύο δόσεις νεύρων, δεν χρειάζεται και πολύ για να καταλάβουμε ότι ο οργανισμός μας έχει χτυπήσει κόκκινο. Σύμφωνα με τον Μαρκ Σόεν, συγγραφέα του βιβλίου Your Survival Instinct is Killing you, Retrain your Brain to Conquer Fear and Build Resilience (Το ένστικτο επιβίωσης σας σκοτώνει, εκπαιδεύστε τον εγκέφαλό σας να ελέγξει το φόβο και να αναπτύξει ευελιξία, εκδ. Hudson Street Press) όλα τα παραπάνω αποτελούν ξεκάθαρες ενδείξεις ότι έχουμε ξεπεράσει την κόκκινη γραμμή, έχουμε εγκαταλείψει την ηρεμία μας και έχουμε περάσει σε μια «ζώνη δυσφορίας και ταλαιπωρίας». Ο οργανισμός έχει αποτύχει να κρατήσει την ισορροπία (φυσιολογική πίεση του αίματος, σταθερά επίπεδα χοληστερόλης, κανονική θερμοκρασία) και μας το δείχνει ξεκάθαρα.

Το λιμβικό σύστημα, το σημείο του εγκεφάλου που βρίσκεται πάνω από το εγκεφαλικό στέλεχος και την παρεγκεφαλίδα, αποτελεί βασικό ρυθμιστή των ανθρώπινων συναισθημάτων. Μάλιστα δύο από τα πιο θεμελιώδη, ο θυμός και ο φόβος, καθορίζονται από τη συγκεκριμένη δομή. Ο εγκεφαλικός φλοιός κοντρολάρει το λιμβικό σύστημα και επομένως τις παρορμήσεις και τις συναισθηματικές μας αντιδράσεις απέναντι στον κόσμο. Αυτό που συμβαίνει είναι μια αέναη μάχη επικράτησης ανάμεσα στις δύο δομές, μια σκληρή διελκυστίνδα ανάμεσα στη λογική και το συναίσθημα. Μάλιστα το λιμβικό σύστημα είναι πιο ισχυρό, καθώς αναπτύχθηκε πρώτο με στόχο να μας βοηθά να αντιδρούμε άμεσα στον κίνδυνο, χωρίς να μπαίνουμε στη διαδικασία να αναλύουμε τα προειδοποιητικά σημάδια. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα πολλές από τις αντιδράσεις μας σε διάφορες καταστάσεις να μην έχουν περάσει προηγουμένως από κανένα φίλτρο σκέψης (δηλαδή από τον εγκεφαλικό φλοιό) και έτσι να είναι αυθόρμητες, απόρροια των πρωτόγονων ενστίκτων επιβίωσής μας.

Μελετώντας, λοιπόν, όλα τα παραπάνω και πλήθος ερευνών που έχουν να κάνουν με τη νευρολογία, την ψυχολογία και τη βιολογία, ο ειδικός ανέπτυξε μια τεχνική, η οποία, σύμφωνα με τον ίδιο, θα δημιουργήσει νέες δομές στον εγκέφαλο οι οποίες θα μας βοηθήσουν να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά κάθε κατάσταση που μας δημιουργεί άγχος, θυμό, στενοχώρια.

Κάτι από γιόγκα
O Μαρκ Σόεν έχει αναπτύξει μια τεχνική αναπνοής, η οποία, σύμφωνα με τον ίδιο, θα μας χαρίσει ένα αίσθημα χαλάρωσης και ηρεμίας. Σε περιόδους, λοιπόν, έντονου στρες και προβληματισμού, ο ειδικός μάς συμβουλεύει να καθίσουμε άνετα σε μια καρέκλα -με την πλάτη ίσια και τα πόδια στο πάτωμα- και να ακολουθήσουμε τα παρακάτω βήματα:

Εισπνοή: Εισπνεύστε από τη μύτη με κλειστό το στόμα. Πάρτε μια αργή, βαθιά ανάσα που θα διαρκέσει 3-5'', χωρίς να ανοίγετε υπερβολικά το στήθος και δίχως να σηκώνετε τους ώμους. Φανταστείτε ότι το σώμα σας γίνεται ελαφρύ.

Κρατήστε την αναπνοή: Αφού ολοκληρώσετε την εισπνοή, κρατήστε την αναπνοή σας για 2-3''.

Εκπνοή: Απελευθερώστε μια μικρή ποσότητα αέρα μέσα από τα χείλη και όχι από τη μύτη. Αυτό θα συνοδεύεται και από ένα απαλό «σσσσσ». Μην εισπνεύσετε. Περιμένετε 1-2'' και προχωρήστε σε μια δεύτερη εκπνοή. Μην εισπνεύσετε. Περιμένετε 1-2'' και συνεχίστε με μια τρίτη εκπνοή. Στην τέταρτη εκπνοή αφήστε αργά να φύγει ο αέρας που απομένει στα πνευμόνια σας (επαναλαμβάνοντας το «σσσσ»). Έπειτα από ορισμένους κύκλους αναπνοών αφήστε να περνάει περισσότερος χρόνος ανάμεσα στις εκπνοές σας. Επίσης, μετά από ορισμένους κύκλους, δοκιμάστε να κλείσετε τα μάτια σας.

Κάντε την άσκηση 4-6 συνεχόμενες φορές. Θα σας πάρει περίπου 2'.

Σύμφωνα με την τεχνική τα βήματα είναι τα εξής: 
1. Σκεφτείτε μία ή περισσότερες εμπειρίες για τις οποίες νιώθετε ευγνωμοσύνη. Ένα ταξίδι, ο χρόνος που περνάτε με τους φίλους σας, η μέρα που γνωρίσατε τον αγαπημένο σας. Καθώς το κάνετε, επικεντρωθείτε και στα συναισθήματα που σας προκαλούν όλες αυτές οι ιστορίες. Χαρά, ηρεμία, ευχαρίστηση είναι μερικά απ' όσα θα σας γεννηθούν. Μόλις νιώσετε ευγνωμοσύνη, μπορείτε να περάσετε στο δεύτερο βήμα.

2. Εφαρμόστε την τεχνική αναπνοής του Σόεν (βλ. παραπάνω).

3. Τώρα σκεφτείτε τη δύσκολη κατάσταση την οποία αντιμετωπίζετε (οικονομικά προβλήματα, χωρισμό, προσωπική απώλεια, πρόβλημα υγείας κ.λπ.). Αφήστε ένα κομμάτι αυτής της δυσφορίας να κυκλοφορήσει μες στο σώμα σας. Στη συνέχεια αναλογιστείτε μια δυο από τις ευχάριστες εμπειρίες που επιλέξατε προηγουμένως και προσπαθήστε να νιώσετε το αίσθημα ευγνωμοσύνης που τις συνοδεύει. Σύμφωνα με τον ειδικό, σκοπός αυτής της άσκησης δεν είναι να εξαφανίσετε τη δυσφορία, αλλά να τη συνδυάσετε με άλλα συναισθήματα πέρα από το άγχος και την αίσθηση κινδύνου.

4. Αποδεχτείτε τη δυαδικότητα των πραγμάτων. Δηλαδή, το ότι είναι δυνατό να έχετε αντίθετα συναισθήματα την ίδια στιγμή. Για παράδειγμα, μια δυσφορία που μεταφράζεται σε σφίξιμο στο στομάχι και ταυτόχρονα ένα φως ευγνωμοσύνης. Έτσι δίνετε την ευκαιρία στο λιμβικό σας σύστημα να αισθανθεί μια διαφορετική πλευρά της δυσφορίας, λιγότερο απόλυτη.

5. Σε αυτό το σημείο πρέπει να επισημάνουμε και να αναγνωρίσουμε ότι η ταλαιπωρία και οι δυσάρεστες καταστάσεις μπορούν να συνδυαστούν με συναισθήματα ευγνωμοσύνης και ηρεμίας. Σκοπός, λοιπόν, είναι η συμφιλίωση του λιμβικού συστήματος με τον εγκεφαλικό φλοιό, η σύζευξη του αυθόρμητου και πρωτόγονου συναισθήματος με την κοινή λογική. Σταδιακά ο εγκεφαλικός φλοιός θα καταλήξει σε ένα συμπέρασμα: ότι είναι δυνατό να νιώθετε δυσφορία ενώ την ίδια στιγμή βιώνετε ένα εντελώς διαφορετικό συναίσθημα. Αυτό θα του χαρίσει και ένα είδος εμπειρίας ώστε να μπορεί να διαχειρίζεται στο μέλλον τα αρνητικά συναισθήματα και τις δυσάρεστες καταστάσεις εντελώς διαφορετικά. Ο Σόεν υποστηρίζει ότι, αν επαναλαμβάνουμε την παραπάνω διαδικασία μία φορά, 4-5 φορές την εβδομάδα, θα δούμε σίγουρα τα οφέλη της στη ζωή μας. Δεν είναι ότι ως εκ θαύματος θα εξαφανιστούν τα προβλήματα, αλλά ο φόβος θα μειωθεί, η καθημερινότητα θα γίνει λίγο πιο εύκολη και το φως θα αρχίσει να φαίνεται από τις χαραμάδες. Σε ένα άρθρο του για τον Guardian, o Μπάρκεμαν συνοψίζει σε μία παράγραφο τα αποτελέσματα της μελέτης όλων των παραπάνω επιστημόνων, αλλά και τη φιλοσοφία που πρέπει να αναπτύξουμε εντέλει προκειμένου να αντιμετωπίζουμε αποτελεσματικά όλες τις κακές στιγμές της ζωής μας: «(...) υπάρχει μια τιμιότητα και μια ειλικρίνεια στην αποτυχία, μια γήινη αναμέτρηση με την πραγματικότητα η οποία λείπει από την επιτυχία. Η τελειομανία είναι ένα χαρακτηριστικό που οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν τιμή τους να διαθέτουν. Ωστόσο πρόκειται για μια αέναη προσπάθεια –που πηγάζει από το φόβο- να αποφύγουμε την αποτυχία με κάθε κόστος. Πρόκειται για έναν εξαντλητικό και αγχωτικό τρόπο να ζει κανείς. Επομένως, για να αγκαλιάσει κάποιος πλήρως την εμπειρία της αποτυχίας, και όχι απλώς να την αντέξει προκειμένου να πάει μπροστά, πρέπει να αφήσει στην άκρη αυτή τη συνεχή προσπάθεια για τελειότητα και να χαλαρώσει».

via