Ποιος σκηνοθετεί τους εφιάλτες μας;

Κάθε βράδυ, στο τέλος μιας κουραστικής ημέρας, πέφτουμε στο κρεβάτι εξαντλημένοι για να βυθιστούμε στο αναζωογονητικό βασίλειο του ύπνου και των ονείρων. Αναζωογονητικό; Όχι πάντα. Συχνά, την όντως αναζωογονητική και χαλαρωτική λειτουργία του ύπνου ανατρέπει η εισβολή του εφιάλτη, των «κακών ονείρων» τα οποία προκαλούν έντονο άγχος ή και πανικό στα θύματά τους. Κάποτε πιστεύαμε ότι αυτοί οι απρόσκλητοι νυχτερινοί εισβολείς ήταν θεόπεμπτοι κομιστές μηνυμάτων ή προειδοποιήσεων για το μέλλον του ονειρευόμενου.

Στην πιο πεζή και ατομικιστική εποχή μας, αντίθετα, ερμηνεύονται ως εκδηλώσεις των ασυνείδητων φόβων και των απωθημένων τραυματικών εμπειριών που βιώσαμε κατά την παιδική μας ηλικία (ψυχαναλυτική ερμηνεία). Σήμερα, όσοι θεωρούν ότι η προσφυγή στο ατομικό ή συλλογικό ασυνείδητο αποτελεί ανεπαρκή εξήγηση της προέλευσης και της επίδρασης των εφιαλτικών ονείρων στη ζωή μας, μπορούν να αναζητήσουν κάποιες πιο αντικειμενικές εξηγήσεις στις εντυπωσιακές έρευνες των σύγχρονων νευροεπιστημών και, μέσα από αυτές, τη «θεραπεία» για τις τακτικές επισκέψεις του εφιάλτη

Σύμφωνα με την αρχαιοελληνική μυθολογική σκέψη, ο Ύπνος και τα αδέλφια του τα Όνειρα ήταν παιδιά της θεάς Νυκτός. Προσωποποιώντας τις βασικές λειτουργίες του ύπνου και των ονείρων με αυτό το σκοτεινό γένος, η μυθολογική σκέψη μας υπενθυμίζει όχι μόνο την ερεβώδη προέλευση αλλά και την εγγενή αδιαφάνεια αυτών των φαινομένων.

Ίσως γι’ αυτό χρειάστηκαν πάνω από 2.500 χρόνια για να μπορέσουμε να αποκτήσουμε τις πρώτες εύλογες μη μυθολογικές εξηγήσεις σχετικά με τη φυσιολογία του ύπνου και τη λειτουργία των ονείρων. Πράγματι, μόνο κατά τα μέσα του εικοστού αιώνα, χάρη στις πρωτοποριακές έρευνες των Aserinski και Kleitman στις ΗΠΑ, ανακαλύψαμε ότι ο καθημερινός κύκλος «ύπνου-εγρήγορσης» δεν αποτελείται από δύο σαφώς διαχωρισμένες φάσεις -κάποιος μπορεί να είναι είτε ξύπνιος είτε κοιμισμένος- αλλά από τουλάχιστον τρεις: ξύπνιος, βαθιά κοιμισμένος και ονειρευόμενος.

Επομένως, τα όνειρα αποτελούν την τρίτη ξεχωριστή κατάσταση της νοητικής μας ζωής. Μια ιδιαίτερη κατάσταση με τις δικές της λειτουργίες, για την εκτέλεση των οποίων απαιτείται η ενεργοποίηση συγκεκριμένων εγκεφαλικών δομών. Οι περισσότεροι άνθρωποι περνούν το ένα τρίτο της ζωής τους κοιμώμενοι, ενώ περίπου το ένα τέταρτο του ύπνου συνοδεύεται από όνειρα. Είναι λοιπόν σαφές ότι τόσο ο ύπνος γενικά όσο και τα όνειρα ειδικότερα αποτελούν έναν ασφαλή δείκτη της καλής βιο-ψυχολογικής μας υγείας.

Η πύλη των ονείρων

Το ότι περνάμε το ένα τρίτο της ζωής μας κοιμώμενοι προφανώς αποδεικνύει ότι ο «ύπνος» είναι απαραίτητος για τη λειτουργία του οργανισμού μας. Πώς, όμως, πραγματοποιείται αυτή η λειτουργία και πώς σχετίζεται με τα όνειρα;

Ο κύκλος ύπνου-αφύπνισης καθοδηγείται από ένα βιολογικό ρολόι, ένα κιρκάδιο στοιχείο, δηλαδή μια ρυθμιστική δομή κρυμμένη στα βάθη του εγκεφάλου, για την ακρίβεια στον υπερχιασματικό πυρήνα του υποθαλάμου. Η δομή αυτή συγχρονίζεται από τις ακτίνες του φωτός και υποδεικνύει στον οργανισμό μας πότε θα πρέπει να κοιμηθεί και πότε να ξυπνήσει.

Ακούγεται αρκετά απλό και μηχανικό, στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για μια εξαιρετικά πολύπλοκη διεργασία που επηρεάζεται και από άλλες μεταβλητές: ψυχολογική διάθεση, κούραση, κοινωνικές ανάγκες, κατανάλωση διεγερτικών ουσιών (π.χ. καφές). Ας δούμε τώρα τι ακριβώς συμβαίνει μέσα στον εγκέφαλό μας όταν το βράδυ ξαπλώνουμε να κοιμηθούμε.

Το σώμα μας αρχίζει να χαλαρώνει, ο εγκέφαλός μας εισέρχεται σταδιακά στο πρώτο στάδιο του ορθόδοξου ύπνου ή, όπως αποκαλείται, ύπνος όχι REM (Non REM). Πρόκειται για μια μεταβατική κατάσταση κατά την οποία τα εγκεφαλικά μας κύματα αποκτούν μεγαλύτερο εύρος και γίνονται πιο αργοκίνητα (Φάση 1).

Παράλληλα με τη μυϊκή χαλάρωση, την πτώση της θερμοκρασίας και τη μείωση του καρδιακού ρυθμού, σε αυτό το δεύτερο στάδιο, που διαρκεί περισσότερο, η συχνότητα των εγκεφαλικών κυμάτων μειώνεται ενώ σε αυτά παρεμβάλλονται σύντομα και παράξενα εγκεφαλικά κύματα υψηλότερης συχνότητας (Φάση 2).

Κάνουν την εμφάνισή τους ακόμη πιο αργοκίνητα κύματα ακόμη μεγαλύτερου εύρους: ο βαθύς ύπνος έχει μόλις αρχίσει (Φάση 3). Η φάση 4 που ακολουθεί αποτελεί συνέχεια της Φάσης 3. Καταγράφονται μόνο πολύ αργά εγκεφαλικά κύματα, όλες οι αναζωογονητικές λειτουργίες του ύπνου βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη (Φάση 4).

Και τα όνειρα πότε τα βλέπουμε; Αυτά δεν εμφανίζονται σε κανένα από τα προηγούμενα τέσσερα στάδια του βαθέος ύπνου. Τα όνειρα κάνουν την εμφάνισή τους αποκλειστικά στην επόμενη Φάση 5 που ακολουθεί τις προηγούμενες. Πρόκειται για τη λεγόμενη φάση REM του «παράδοξου ύπνου». Ο ύπνος σε αυτή τη φάση ονομάζεται «παράδοξος» επειδή ένας εγκέφαλος σε σχεδόν πλήρη εγρήγορση συνοδεύει ένα βαθιά κοιμισμένο σώμα (Φάση 5).

Ξαφνικά τα αργά κύματα εξαφανίζονται. Μια έντονη εγκεφαλική δραστηριότητα συνοδεύει την πλήρη μυϊκή ατονία: η δημιουργία των ασύνδετων μεταξύ τους ονειρικών σκηνών έχει αρχίσει. Τυπικό χαρακτηριστικό αυτής της φάσης REM ή παράδοξου ύπνου είναι οι γρήγορες κινήσεις των ματιών, εξ ου και το ακρωνύμιο REM (Rapid Eye Movements). Και ενώ οι ερευνητές δεν έχουν καταφέρει ακόμη να εντοπίσουν σε επίπεδο νευρωνικών ομάδων τις ονειρικές σκηνές που βλέπουμε στον ύπνο μας, έχουν, ωστόσο, μια αρκετά σαφή εικόνα των ευρύτερων εγκεφαλικών δομών που ενεργοποιούνται όταν ονειρευόμαστε. Ισως ακούγεται ελάχιστα ποιητικό, η εμφάνιση των πιο ωραίων ή εφιαλτικών μας ονείρων να προϋποθέτει την επιλεκτική ενεργοποίηση-απενεργοποίηση συγκεκριμένων εγκεφαλικών δομών. Ολα όμως δείχνουν ότι ο εγκέφαλος είναι η μοναδική «πύλη» ή ακριβέστερα η μηχανή των ονείρων!

Οταν ο τρόμος εισβάλλει στη νυχτερινή μας ζωή

Η συστηματική έρευνα της «ονειρογόνου» φάσης REM στους ανθρώπους έδειξε ότι αυτή εμφανίζεται ήδη από την εμβρυϊκή ηλικία, ενώ στα νεογέννητα και τα βρέφη καταλαμβάνει το 80% του συνολικού χρόνου που κοιμούνται! Οσο μεγαλώνουμε, η πλούσια σε όνειρα φάση REM στη διάρκεια του ύπνου μειώνεται σταδιακά: από τις 8 ώρες που διαρκεί στα νεογέννητα περιορίζεται στα 60-90 λεπτά στους ενήλικες. Ισως γι’ αυτό τα άτομα που ενοχλούνται συχνότερα από εφιαλτικά όνειρα είναι τα μικρά παιδιά και οι έφηβοι.

Πράγματι, περίπου το 70% των παιδιών παραπονιούνται για τις άκρως ανησυχαστικές ή και τρομακτικές νυχτερινές επισκέψεις των απειλητικών «φαντασμάτων». Αλλά και μεταξύ των ενηλίκων δεν είναι λίγοι αυτοί που παραδέχονται ότι εξαιτίας των εφιαλτικών ονείρων χάνουν συχνά τον ύπνο τους (περίπου το 5-6 %).

Στις περισσότερες περιπτώσεις πρωταγωνιστές στους νυχτερινούς εφιάλτες είναι γήινα και όχι απόκοσμα πλάσματα. Οπως διαπιστώθηκε πρόσφατα από σχετικές έρευνες, ακόμη και στα πιο εφιαλτικά όνειρα των παιδιών και των νέων συνήθως η απειλή έχει τη μορφή συνηθισμένων ανθρώπινων πλασμάτων και μόνο σπάνια εμφανίζονται πλάσματα της φαντασίας, όπως π.χ. μάγισσες ή τέρατα. Υπό αυτή την έννοια, οι εφιάλτες μας είναι τόσο τρομακτικοί επειδή, κατά κανόνα, μας φαίνονται απολύτως ρεαλιστικοί!

Οι εφιάλτες μας συνδέονται πάντα με την ονειρογόνο φάση REM και γι’ αυτό θυμόμαστε λεπτομερώς, ακόμη και μετά από αρκετά χρόνια, ό,τι είδαμε ή αισθανθήκαμε στη διάρκεια ενός τρομακτικού ονείρου. Πώς όμως μπορεί να αντιμετωπίσει κανείς τέτοια επίμονα εφιαλτικά όνειρα;

Αυτό που σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να κάνει είναι να απωθήσει το τρομαχτικό όνειρο. Οπως συμβαίνει και με όλες τις άλλες ανθρώπινες φοβίες -π.χ. αραχνοφοβία, κυνοφοβία κ.ο.κ.- το να μην αναγνωρίζει κανείς αυτόν τον στοιχειώδη κανόνα έχει πάντα δραματικές συνέπειες: διαιωνίζει και ενισχύει τα αυτοκαταστροφικά αισθήματα φόβου και τρόμου.

Βέβαια, όταν το υποκείμενο των ονείρων βρίσκεται αντιμέτωπο με τους νυχτερινούς εφιάλτες του παρακάμπτει συνήθως τους φόβους του με την απλοϊκή αλλά καθησυχαστική σκέψη ότι «πρόκειται μόνο για ένα όνειρο». Η πλειονότητα των εφήβων, οι τρεις στους τέσσερις σύμφωνα με σχετικές έρευνες, παραδέχτηκαν ότι η «στρατηγική» τους για την αντιμετώπιση των εφιαλτών ήταν να τους λησμονούν το ταχύτερο δυνατόν. Με άλλα λόγια, συνήθως δραπετεύουν από τους φόβους τους χωρίς να δοκιμάσουν να τους αντιμετωπίσουν ή να τους κατανοήσουν.

Για τα περισσότερα άτομα το να έχουν συχνά εφιαλτικά όνειρα φαίνεται απολύτως φυσικό! Μολονότι στα ενήλικα κυρίως άτομα αυτό έχει σημαντικές συνέπειες στη ζωή και την εργασία τους, στα μικρότερα παιδιά η συχνή άρνησή τους να πάνε για ύπνο μπορεί να σχετίζεται με τον φόβο των εφιαλτών. Όποιος όμως, ανεξαρτήτως ηλικίας, υποφέρει από συχνούς εφιάλτες (πάνω από έναν την εβδομάδα) οφείλει οπωσδήποτε να το αντιμετωπίσει.

Μια πρώτη αρκετά απλή μέθοδος είναι αυτή που επινόησε ο Barry Krakov, Αμερικανός ερευνητής που εργάζεται στο Πανεπιστήμιο του Νέου Μεξικού. Αυτή η μέθοδος «θεραπείας μέσω φαντασιακής ανάκλησης» (imagery rehearsal therapy), συνίσταται σε μια σειρά από διαδοχικά βήματα. Βήμα πρώτο, το θύμα των συχνών εφιαλτών ανακαλεί στο νου του όλες τις λεπτομέρειες του τρομακτικού ονείρου και τις αποθηκεύει στη μνήμη του: αναβιώνει, ζωγραφίζει και καταγράφει, αν μπορεί, ή διηγείται στους γονείς του την τρομακτική εμπειρία του.

Κατά το δεύτερο βήμα πρέπει να επινοήσει μια διαφορετική κατάληξη του εφιάλτη, η οποία πρέπει να έχει για τον ίδιο «ευτυχές τέλος». Το τρίτο βήμα είναι να επεξεργαστεί στρατηγικές υπέρβασης του φόβου. Επί δύο εβδομάδες θα πρέπει κάθε μέρα για περίπου είκοσι λεπτά να «προβάλλει» μέσα του συνειδητά και με κάθε λεπτομέρεια το τροποποιημένο σενάριο με το ευτυχές τέλος. Αυτό, με κάποιο «μαγικό»τρόπο, επηρεάζει και μεταμορφώνει τους εφιάλτες που βλέπει τη νύχτα: σταδιακά γίνονται λιγότερο απειλητικοί με θετικά αποτελέσματα στη νυχτερινή ανάπαυση του ατόμου.

Απ’ ό,τι φαίνεται η τεχνική αυτή, του τύπου «κάν’ το μόνος σου», έχει συχνά πολύ ευεργετικά αποτελέσματα, αν όμως οι εφιάλτες σας επιμένουν να σας επισκέπτονται συχνά και να σας τρομοκρατούν, τότε καλό θα ήταν να επισκεφθείτε κάποιον ειδικό ψυχοθεραπευτή. *

Οι ταινίες τρόμου και τα βίαια βιντεοπαιχνίδια προκαλούν εφιάλτες;

Κάποτε οι συμπαθείς και ανήσυχες μαμάδες έλεγαν στα παιδιά τους: «Μη δεις αυτή την ταινία γιατί θα σου προκαλέσει εφιάλτες».

Σήμερα, η κατάσταση είναι πολύ πιο ανεξέλεγκτη, όχι μόνο γιατί οι ταινίες τρόμου προβάλλονται συχνά από την τηλεόραση σε ώρες υψηλής ακροαματικότητας, αλλά κυρίως επειδή κάποια εξαιρετικά βίαια βιντεοπαιχνίδια γοητεύουν το φαντασιακό των περισσότερων παιδιών. Φαινομενικά «αθώα παιχνίδια», που επηρεάζουν και διαμορφώνουν τον ψυχικό κόσμο των παιδιών, δεν υπόκεινται στον έλεγχο των γονιών.

Ατελείωτες σελίδες έχουν γραφτεί γύρω από αυτό το νέο κοινωνικό φαινόμενο. Και το δυστύχημα είναι ότι ακόμη και μεταξύ των ειδικών που το μελετούν από χρόνια δεν υπάρχει ομοφωνία για το κατά πόσο αυτές οι βίαιες ταινίες ή τα παιχνίδια επηρεάζουν την ομαλή ψυχική ανάπτυξη των παιδιών, και κατά συνέπεια για το αν τους προκαλούν νυχτερινούς εφιάλτες.

Πλήθος ερευνών υποδεικνύουν ότι τα περισσότερα παιδιά που εκτίθενται καθημερινά επί αρκετές ώρες στη βία της μικρής οθόνης της τηλεόρασης ή του υπολογιστή κοιμούνται λιγότερο ή χειρότερα, ενώ συχνά τρομοκρατούνται από βίαια όνειρα.

Η εμπειρική αυτή διαπίστωση δεν αποτελεί ωστόσο και αδιαμφισβήτητη απόδειξη ότι για τον ταραγμένο ύπνο των παιδιών ευθύνονται αποκλειστικά αυτές οι ταινίες ή τα βιντεοπαιχνίδια. Σημαντική ή και μεγαλύτερη ευθύνη μπορεί να έχει π.χ. η οικογενειακή βία και ανισορροπία που βιώνουν στο σπίτι.

Μια πρόσφατη διάσημη έρευνα του David Foulkes, στο Πανεπιστήμιο Georgia Mental Health Institute της Ατλάντα, φαίνεται να ενισχύει τις παραπάνω επιφυλάξεις σχετικά με την πραγματική επιρροή των βίαιων ταινιών στα παιδιά. Πράγματι, αυτός ο ερευνητής έδειξε σε μια μεγάλη ομάδα παιδιών εναλλάξ μια ιδιαίτερα βίαιη ταινία γουέστερν και μια εντελώς αθώα ταινία. Διαπίστωσε έτσι ότι οι σκηνές βίας του φιλμ γουέστερν δεν επηρέαζαν καθόλου τα όνειρα των παιδιών που συμμετείχαν. Ανάλογα πειράματα έχουν πραγματοποιηθεί και στην Ευρώπη με τα ίδια ακριβώς αποτελέσματα. Ας κλείσουμε τέλος με ένα παράδοξο που προέκυψε από κάποιες ευρωπαϊκές έρευνες: οι βίαιες ταινίες και τα τρομαχτικά βιντεοπαιχνίδια γεννούν λιγότερους εφιάλτες στον ύπνο των παιδιών απ’ ό,τι η ανάγνωση ενός καλογραμμένου τρομαχτικού βιβλίου!